Eerste alquerque-afbeelding gevonden in Nederland

(Wim van Mourik)
 

Zoeken naar de oudste sporen van het damspel is een fantastische hobby. Vooral als je een prachtige vondst doet.  Jan de Ruiter krijgt het omschreven leisteentje met alquerque en molenspel op zijn naam. Gelijk hier maar een oproep aan jongere snuffelaars naar historie!  Wij: Arie van der Stoep (76), Jan de Ruiter (61) en ik (69) zijn op een leeftijd dat we wel versterking kunnen gebruiken. Er is nog zoveel te vinden! Sluit je aan! Zoek naar: teksten, gedateerde damborden, afbeeldingen en nog veel meer.

Voor het tijdschrift Westerheem, Tweemaandelijks orgaan van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (sinds 2017: Archeologie in Nederland), schreef ik in 2009 een oproep: Wie kent dit? Alquerque [1]. Er kwam van niemand een reactie. En dat had wel gekund! Tot onze niet geringe verbazing blijkt in 2001 in datzelfde tijdschrift een vermelding te hebben gestaan, die Jan bij zijn zoekwerk tegenkwam [2].  De vinder  is Earl Specht, lid van een groep van 4 detector-zoekers  die zich de Westfrisia-4 noemen. ( https://wf4.nl/ ). Voor zijn collectie zie: https://wf4.nl/paginaEarl/earl.htm. De vondst van het leisteentje, 7,6 x 7,8 cm groot, werd in 1998 gedaan in Hoorn op een toenmalig bouwterrein, aan de zuidzijde van de Karperkuil - (een uit 1576 daterende haven). Beschreven door toenmalig stadsarcheoloog Tosca van de Walle-van der Woude.  Precieze datering is niet mogelijk: het was een ophogingslaag van laat 16e eeuws huisvuil of 17e -18e eeuw. Maar in de context met 10 andere leisteen-vondsten in Hoorn, beschreven in het artikel [2], ga ik uit van eind 16e eeuw- begin 17e eeuw. Ook omdat het alquerque-lijnenspel in de 17e eeuw al een sterk afgenomen spel was en het spelen op het geruite bord algemeen. Het lijkt een huisvlijtproduct met decoratie: 3 keer een vijfpuntige ster, een asterisk, slordige uitwaaierende lijntjes en 4 eikels aan de molenspelkant. De auteur stelt dat het gaat om een zakspeelbordje, wat nauwelijks voorstelbaar is qua afmeting. Het lijkt meer een amulet met een voor ons niet duidelijke betekenis. Hiervoor verwijs ik naar Berger 2003 [3]

           Foto 1-2  (Alquerque /molenspel op leisteen, eind 16e eeuw / begin 17e eeuw [WvM], 7,6 x 7,8 cm, Collectie Earl Specht, vondstnummer: a082)

In 1998 werd door leden van de AWN-werkgroep Hoorn een vergelijkbaar leisteentje gevonden op een bouwterrein op de hoek van de Peperstraat en de G.J. Henninkstraat. Aan de ene kant geruit en aan de andere zijde een incompleet molenspel met twee concentrische vierkanten. Gedateerd aan de hand van de context op omstreeks 1600.

             

Foto 3-4 Geruit bord/ incompleet molenspel, ca 1600, leisteen, 11,5 x 9,5 cm, Archeologie Hoorn, Project 95

Nog een vermelding van van der Walle [4] is in dit beeld van belang. Een schijfvormige amulet van leisteen gevonden in een stort op een tijdelijk gronddepot in de omgeving van Krommenie.  De grond was afkomstig uit Hoorn, ten gevolge van het afgraven vanhet Jeudje- voor de aanleg van een parkeergarage. De doorboorde vondst, voor een koordje,  heeft op de ene zijde ingekraste lijnen met een indeling in 5 x 5 vakken, waarin een Latijnse tekst is aangebracht, die zowel van links naar rechts als van boven naar beneden gelezen kan worden: SATOR / AREPO / TENET / OPERA / ROTAS.  Achterzijde : een oneindige knoop. Het oudste voorbeeld van deze tekst is aangetroffen in Pompeji. Uit de eeuwen daarna zijn voorbeelden uit Europa en het Nabije Oosten bekend. Over de precieze betekenis is men het niet eens. De meest voorkomende interpretatie luidt: ‘De schepper houdt de schepping in stand’, maar ook wordt de tekst vaak in verband gebracht met magie. Het gebruik van de tekst op amuletten met de bedoeling om boze machten af te weren, kwam veel voor.

Foto 5-6 - Hoorn, Jeudje, 5 x 5 veld met letters, amulet, leisteen, 6,0 x 6,5 cm. Vondst: J. Den Das. Tekening: C. Aay

 

Bibliografie:

1. Mourik, Wim van  Wie kent dit ? Alquerque. In: Westerheem, jrg. 58 (2009), nr.2, p. 76,77

2. Walle - van der Woude, Tosca Y. van de. Ingekraste voorstellingen op Hoornse leisteenfragmenten. In: Westerheem, jrg. 50 (2001), nr. 4, p. 152-163, [157-  ill.158] Tweemaandelijks orgaan van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN ).

3. Berger, Friedrich. The merels board as a symbol, 2003, 1-146.

4. Walle - van der Woude, Tosca Y. van de, Archeologische Kroniek, jrg. 34, 2001, nr.1, 2002, 32-33

 

Met dank aan:

Christiaan Schrickx, senior-archeoloog, Archeologie West-Friesland

Earl Specht, vinder leisteen met alquerque - molenspel.

 

  • Il presente articolo è stato pubblicato sulla rivista ufficiale della Dama Olandese Het Damspel n.112 del 2 Giugno 2020, nella rubrica tenuta dall'autore, intitolata Panorama
  • Per contattare l'autore: wavanmourik@planet.nl
  • Inserito in questo portale il 16/07/2020

 

webmaster Marisa Uberti